‘Ik ben hier! Ik ben je ouder en ik blijf je ouder! Ik geef niet toe en ik geef je niet op!’ Haim Omer, psycholoog en hoogleraar aan de Universiteit van Tel Aviv, liet zich inspireren door Gandhi en ontwikkelde een methodiek om agressief en destructief gedrag binnen gezinnen te stoppen op strikt geweldloze wijze.
Het Lorentzhuis, waar Eliane Wiebenga werkt, bracht zijn methode naar Nederland. Eliane is klinisch pedagoog en klinisch psycholoog/psychotherapeut bij het Lorentzhuis, centrum voor systeemtherapie, opleiding en consultatie waar zij met gezinnen werkt. Hier past zij de methode Verbindend Gezag toe. Daarnaast heeft zij zich gespecialiseerd als opleider. Eliane Wiebenga vertelt Linda Rikkers over de theorie van Verbindend Gezag en over ouderschap van alledag.
Er is maar één iemand nodig om de cirkel te doorbreken
Wat is Verbindend Gezag?
‘De kern van de visie van Omer is volgens mij: opvoeding vanuit de verbinding met je kind. Verbindend Gezag heeft twee kanten: onvoorwaardelijk investeren in de relatie en geweldloos verzet wanneer gedrag echt onacceptabel is (denk hierbij bijvoorbeeld aan geweld naar de ouders of broertjes en zusjes toe of zelfbeschadigend gedrag). Je zoekt de verbinding door te investeren in de relatie middels ‘presentie’ en zogenoemde ‘verzoeningsgebaren’. In het Nederlands is dat een beetje een lastige term, het lijkt alsof je iets goed te maken hebt. Waar het om gaat is dat je van jouw kant in het contact blijft investeren zonder iets van het kind terug te verwachten. Breng een boterham of een kopje thee als je zoon lang op zijn kamer zit, of ga er gewoon eens bij zitten. Hoe moeilijker je het hebt met je kind, des te meer het loont om te investeren in de relatie: ‘a child that needs the most love, will ask for it in the most unloving of ways’. De andere kant is het Geweldloos Verzet. Je legt je niet neer bij ernstige gedragsproblemen, maar gaat je er op strikt geweldloze wijze -in de vorm van specfieke acties- tegen ‘verzetten’.’
Is Geweldloos Verzet zoiets als Geweldloze Communicatie?
‘Nee, Geweldloze Communicatie volgens Marshall Rosenberg mist eigenlijk een middel om te handelen bij ernstige problemen. Met een hoop liefde alleen kom je er niet als er sprake is van agressie, hardnekkige angst en dwang of schoolweigering. Een voorbeeld: gister zag ik de ouders van een kind dat al twee jaar niet naar school is geweest. Dit meisje voldoet aan de diagnose schoolfobie, maar de behandeling is niet primair op de fobie gericht. Het is een reïntegratieplan, een plan waar het kind aan mee wil werken. De schoolfobie is een verklaring, maar die biedt geen oplossing. Geweldloos Verzet is de wal die het schip kan keren. Vergis je niet: Geweldloos Verzet is een vorm van vechten. Het vraagt grote vastberadenheid. Als je kind zich gedraagt op een manier die je niet kunt accepteren kan er een vicieuze cirkel ontstaan. Ouder en kind gaan bijvoorbeeld steeds heftiger op elkaar reageren,: ‘symmetrische escalatie’. Of je laat steeds meer gaan: ‘complementaire escalatie’. Bij Geweldloos Verzet doe je geen van beide: je geeft niet toe, maar laat je ook niet verleiden tot bijvoorbeeld steeds strenger straffen of schreeuwen. In plaats daarvan kies je voor strikt geweldloze, eenzijdige acties. Die zijn niet vrijblijvend: als ouder blijf je de verwachting uitspreken dat je kind een oplossing bedenkt, zonder te dreigen, preken of opgeven. En je vraagt ook steun van mensen uit je eigen netwerk.’
Hoe doe je dat dan?
‘Verbindend Gezag maakt gebruik van een uitgestelde reactie. Het tegenovergestelde van lik op stuk. Je smeedt het ijzer als het koud is: je maakt voor jezelf eerst een plan, je weegt af wat er werkelijk toe doet en hoe je het aanpakt. Moet ik reageren of laat ik het? Hoe pak ik het aan? Dat werkt beter dan vanuit je eerste emotie te reageren, je gebruikt een ander deel van je brein. Terugkomend op het eerdere voorbeeld: het kind moest naar de leerplichtambtenaar. Ik vroeg de ouders: wat ga je doen? Moeder zei eerlijk: ik vertel haar dat ze daar heen moet, en als het geen effect heeft ga ik schreeuwen tieren (symmetrische escalatie). Vader zou zeggen: laat dan maar, ik ga weg, naar mijn werk (complementaire escalatie). Vervolgens hebben ouders onderling ruzie over hun aanpak. Er is maar één iemand nodig die deze cirkel doorbreekt. De eerste stap voor ouders is: ga eerst met je eigen escalatiepatroon aan de slag, leer kalm te blijven en samen te werken. We bieden daar hulpmiddelen voor.
Je investeert in het contact door de ‘verzoeningsgebaren’. Als een kind zich gehoord en gezien voelt, dan is hij veel meer geneigd om ook naar jou te willen luisteren. Bij een beperkt aantal echt onacceptabele gedragingen kun je Geweldloos Verzet toepassen (“choose your battles”). Je doet een aankondiging, waarmee je heel duidelijk je verwachtingen uitspreekt en aangeeft dat je je zult verzetten tegen het gedrag. Wanneer het in de aankondiging genoemde gedrag zich toch weer voordoet, maak je waar wat je hebt aangekondigd. Dat doe je in de vorm van een zogenaamde ‘sit-in’. Je gaat naar de kamer van het kind, noemt kort welk gedrag er heeft plaats gevonden en dat je het kind vraagt om na te denken over een oplossing. Als je een uur rustig naast je kind kunt zitten dan ben je present, je geeft de boodschap mee dat je het belangrijk vindt en haar niet laat vallen. Magische zinnen: we hebben er vertrouwen in dat je het kunt oplossen. We zijn er voor je. Je kan dit aan, we geloven erin.
In het geval van het meisje met de schoolfobie heb ik gevraagd of de vader bij zijn dochter wil blijven, want hij blijft kalm; ik heb de moeder gevraagd even naar buiten te stappen als de boosheid opkomt. Verder heb ik hen gevraagd om supporters aanwezig te laten zijn in huis. Ook dat heeft een kalmerend effect op alle gezinsleden. Support is cruciaal. Er ontstaat vaak een isolement doordat het moeilijk is om met je problemen naar buiten te komen en hulp te vragen. Ouders hebben een netwerk nodig, ouders voelen die steun zelfs als mensen uit hun netwerk niet lijfelijk aanwezig zijn. Deze sit-in pakte het heel goed uit, het meisje is naar de leerplichtambtenaar gegaan. Ze hebben als gezin daarna een geweldig weekend gehad. Ook het meisje was ontspannen, het gesprek was haar meegevallen. Want vergis je niet, als ze niet was gegaan, dan had ook zij geen fijn weekend gehad. Dan moest ze alsnog een andere keer, en zou ze blijven hangen in het ertegenop zien.’
Werken programma’s als Triple P niet beter bij heftige problemen?
‘Ik ben niet tegen Triple P, maar juist als de problemen ernstiger worden, bijvoorbeeld bij pubers, werkt het vaak niet meer. Belonen en negeren volstaat dan niet en straffen leidt tot escalatie. In Duitsland is een onderzoek1 gedaan waarin Triple P en Geweldloos Verzet met elkaar werden vergeleken. Beide groepen ouders voelen zich minder machteloos. Het grote verschil tussen beide interventies was het effect op het kind, tot verrassing van de onderzoekers overigens. Triple P richt zich veel meer op het kind en zijn gedrag, Geweldloos Verzet is een aanpak gericht op de ouders. Je zou dus verwachten dat de aanpak gericht op het kind de grootste gedragsverandering zou geven, maar het omgekeerde blijkt waar.
Ik zeg vaak tegen ouders: Werkt het straffen? Meestal werkt het niet, dus dan opper ik om eens iets heel anders te proberen en met de Geweldloos Verzetmethode aan de slag te gaan. Ik ga niet in discussie over het straffen. Dit is de cultuur, het is begrijpelijk dat mensen voor die aanpak kiezen.
Als je een aanpak gebaseerd op gedragsmodificatie gebruikt, dan moet je steeds heftiger, strenger straffen. Bij gedragsmodificatie stuur je het gedrag van het kind bij voorkeur door ongewenst gedrag te negeren en gewenst gedrag te belonen. Straf pas je minimaal toe. Maar sommig gedrag kán je niet negeren, en dan ontstaan er snel escalaties. Geweldloos Verzet doorbreekt deze neerwaartse spiraal. De ouders zijn aanwezig, zonder zich te laten verleiden tot ontploffen of opgeven. Als ouders eenmaal hun aandeel zien en hun aanpak veranderen dan gaat het vaak snel de goede kant op.
Laat de controle los, maar nooit het contact
Zijn de principes van Verbindend Gezag ook toe te passen in alledaagse opvoedsituaties?
‘Ideeën die ik nu ga noemen zijn nog niet wetenschappelijk onderzocht. Ik baseer ze op mijn praktijkervaring. Sinds Bowlby in de jaren ’70 is de opvoedvisie: kinderen kun je niet temmen als aapjes, maar je moet je richten op hechting. Naar mijn idee is deze theorie eenzijdig geïnterpreteerd: veel liefde geven en alle tegenslagen en frustraties voorkomen, dan komt het wel goed. Ik noem het wel ‘Curling-ouders’: weet je wel, die gekke sport op het ijs, waar iemand met een bezem het pad effent? Ouders die elk hobbeltje willen wegvegen. Kinderen ervaren het zelf ook als onprettig als de ouder ze niet toevertrouwt dat ze zelf iets kunnen oplossen. Bij ongewenst gedrag slaat de slinger echter ineens door naar de andere kant: ouders proberen de leiding te herpakken op een ouderwets repressieve manier.
Wat me zorgen baart is dat een flink deel van de kinderen een lage zelfwaardering en weinig zelfvertrouwen heeft. En ze worden de hemel in geprezen! Maar je blijkt juist zelfvertrouwen op te bouwen als je frustratie moet overwinnen, rottige leraren leert verdragen, en moeilijke puzzels oplost. Daar krijg je zelfvertrouwen van, zie het voorbeeld: het meisje was trots dat zij naar de afspraak was gegaan.
Verbindend Gezag kun je naar mijn idee al inzetten vanaf de peutertijd. Samen dingen bespreken, een oplossing vinden voor de situatie. Bijvoorbeeld: wat kan je anders doen, in plaats van je zusje slaan? Je geeft hiermee tegelijkertijd de boodschap dat er een grens is. Slaan is niet oké, maar je geeft je kind verantwoordelijkheid en ruimte om het op te lossen. Dit maak je niet te ingewikkeld natuurlijk, op deze leeftijd. Je laat je peuter niet eenzaam aanmodderen.
Ook bij oudere kinderen is presentie belangrijk, aanwezig zijn in hun leven. Bijvoorbeeld als je kind net zijn rijbewijs heeft gehaald. Je kunt je auto uitlenen, maar samen de route doornemen. Hoe rij je? Zijn er gevaarlijke punten? Misschien mogen er het eerste halfjaar geen vrienden mee, omdat het afleidt. Of je kind doet wat je vraagt weet je niet, maar ook dan zit je stem wel in het hoofd van het kind. Dat blijkt ook uit onderzoek, bij die en die gevaarlijke bocht is er meer alertheid als ouders blijk van presentie hebben gegeven. In auto’s van jongvolwassenen die net hun rijbewijs hadden werd een machientje gemonteerd dat registreert hoe ruig er gereden wordt. Eén groep ouders reed mee, een groep ouders deed alleen een voorgesprek met hun kind over de route, en er was een controlegroep waar de ouder niets deed. Hoe meer toezicht en feedback, hoe rustiger de rijstijl. Presentie betekent ook dat je de boodschap afgeeft dat je meedenkt. ‘Het is normaal dat ik er voor je ben’. Verbindend Gezag heeft dus ook een preventieve werking.’
‘De tegenpool van dwang is niet vrijheid, maar verbondenheid’
Martin Buber
‘Er is geen weg naar een goede relatie, een goede relatie is de weg!’
Omer
Meer lezen:
Geweldloos verzet in gezinnen | Haim Omer | ISBN 9789031351237
Geweldloos verzet in gezinnen: hulp aan ouders bij agressief of zelfdestructief gedrag van jongeren
Referenties
1 Jugendliche mit externalem Problemverhalten –Effekte von Elterncoaching – Barbara Ollefs (2008)
