Confronterend, inspirerend en pijnlijk herkenbaar. Het lezen van Peter Hartkamps boek ‘Het gedwongen onderwijs voorbij’ is de vinger op de zere plek.
Om te kunnen begrijpen waarom Hartkamp spreekt over gedwongen onderwijs, hoe het tot stand kwam en in stand gehouden wordt neemt hij je mee op een reis in de geschiedenis, onze wetgeving en de rechten van het kind. Hij doet dit op begrijpelijke wijze zonder dat het droog wordt. Na een persoonlijke inleiding over zijn dochter die zei: ‘Ik ben liever dood dan op school’, begint Hartkamp zijn betoog met de rechten van het kind en onderwijs. Want kinderen zijn zo belangrijk dat de Verenigde Naties een apart mensenrechtenverdrag voor ze hebben gemaakt.
Geschonden rechten van het kind
En hoewel men in Nederland zijn uiterste best doet om veel van deze rechten te realiseren, werkt het met het recht op ontwikkeling, onderwijs en de onderwijsdoelstellingen vreemd genoeg anders. Het lijkt vooral te gaan om alle kinderen op school te krijgen, of dat nu passend is of niet. Wat er vervolgens met de kinderrechten binnen een school gebeurt, lijkt ook niet relevant. Volgens Hartkamp worden binnen scholen nog steeds veel rechten van kinderen geschonden. Zo schrijft hij over de 10% van de bevolking die functioneel analfabeet blijft, het vele pesten, het gebruik van psychofarmaca dat toeneemt, privacy die geschonden wordt en het recht dat kinderen hebben op vrije tijd, vrijheid van meningsuiting, hoorrecht en de vrijheid van vereniging. Zaken waar je soms maar weinig van terug ziet op school.
‘Het gedwongen onderwijs voorbij’ is een must read voor alle ouders die meer willen weten over of willen werken aan vernieuwing, vrijheid en variatie in het onderwijs
De druk neemt toe in onderwijsland
Misschien lees je dit en denk je dat het op de school van jouw kinderen heel anders gaat. Dat dit boek niet over het onderwijs van jouw kind gaat. Misschien vind je zelfs dat het klinkt als een complottheorie of te vergezocht. Met deze gevoelens begint de soms onprettige confrontatie en het schurende gevoel dat we liever niet voelen. We willen allemaal immers het beste voor ons kind. Hartkamp legt uit dat dit mede komt door de eigen conditionering via het onderwijs. We weten na honderd jaar gedwongen onderwijs niet anders. Liever vertellen we onszelf dat school iets is wat nu eenmaal moet, de wijze waarop het aangeboden wordt niet anders kan en dat het over het algemeen best aardig is.
Liever spreken we over leerrecht en het recht op ontwikkeling. Dat klinkt een stuk fijner. Maar ondanks dat de overheid niet spreekt over gedwongen onderwijs, móeten alle kinderen vanwege de leerplicht wel naar (een erkende) school. Wat ervoor zorgt dat er alsnog sprake is van dwang. Ook binnen scholen zelf is er sprake van dwang. De druk en het moeten nemen steeds meer toe, zoals we ook kunnen lezen in de media.
Zet het systeem eens op zijn kop!
Het vreemde is, stelt Hartkamp, dat in plaats van het onderwijs te vernieuwen er vooral gepleit lijkt te worden voor meer van hetzelfde; meer onderwijsuren, kortere vakanties, meer vakken, het verhogen van de leerplichtleeftijd, meer toetsen en het eerder naar school sturen van kinderen. En hoewel er steeds meer geld uitgegeven wordt om zaken te verbeteren is er niemand die dit verouderde systeem eens even goed op zijn kop zet. Terwijl van alle kanten pijnlijk duidelijk wordt dat het niet langer werkt. Het toenemende aantal thuiszitters kun je naar mijn idee dan ook zien als de huidige kanaries in de kolenmijn.
Het Nederlandse onderwijs kent te weinig diversiteit
Hartkamp komt met cijfers die behoorlijk schokkend zijn. Zo haalt hij het Sociaal Cultureel Planbureau aan, dat in haar rapport ‘Waar voor ons belastinggeld’ stelt dat 40-50% van de kinderen van het basisonderwijs de standaarden niet haalt. Laat dat even rustig op je inwerken voordat je verder leest. Ook de inmiddels beruchte rekentoets van het Cito liet in 2012 zien dat 72% van de havoscholieren geen voldoende kon halen. En dan haal ik nog maar eens die 10% functioneel volwassen analfabeten aan. Zeer confronterende cijfers die we niet kunnen negeren.
Leerplicht is een strafmiddel
Om te kunnen begrijpen hoe het huidige onderwijs is ontstaan moeten we terug in de tijd. Hartkamp neemt je daarom mee naar de fundamenten van ons huidige onderwijs. Het begint in Pruisen in 1794. Er was een enorme behoefte aan soldaten, ambtenaren en arbeiders. School diende als middel om mensen op te leiden voor het efficiënt laten functioneren van de dictatuur. Gedwongen onderwijs voor kinderen werd gezien als een zeer effectief middel. En zo ontstond kort gezegd schoolplicht, een staatscurriculum, het jaarklassensysteem en door de staat goedgekeurde diploma’s. Dit model werd wereldwijd overgenomen en floreerde in de industriële revolutie.
Er is volgens Hartkamp geen wetenschappelijke basis voor dit onderwijssysteem. Het is traditioneel zo gegroeid. Inmiddels zijn we er allemaal van overtuigd geraakt dat dit is hoe kinderen (horen te) leren. De ferme vraag die Hartkamp vervolgens stelt is: zien we kinderen wel als volwaardige mensen? Het is bekend dat leren vanuit intrinsieke motivatie vele malen beter werkt dan dwang. Maar op veel scholen is hier weinig ruimte voor.
Leren vanuit intrinsieke motivatie vele malen werkt beter
De eerste leerplichtwet
In Nederland wordt gedwongen onderwijs sinds 1902 gehandhaafd via de leerplichtwet. Het doel was positief, want men wilde de ontwikkeling van kinderen beschermen en hun leerrecht veilig stellen. Saillant detail is dat in 1900, twee jaar voor het invoeren van de leerplicht al meer dan 90% van de kinderen naar school ging. De rest kreeg thuisonderwijs. Er was dus helemaal geen sprake van grote aantallen kinderen die onterecht thuisgehouden werden. Je kunt je dus afvragen waarom leerplicht op dat moment zo ontzettend nodig was. Sinds 1902 is er veel veranderd, schrijft Hartkamp. Door diverse aanpassingen is het leerrecht verworden tot gedwongen onderwijs. Dat dit heel strikt gehanteerd wordt, merken vooral ouders die buiten de paden treden. Zo wordt het geven van thuisonderwijs steeds moeilijker te realiseren en wordt de leerplichtwet keihard gehanteerd.
Keuze voor je kind
Misschien herinner je je nog de twee zeilbroers of het zeilmeisje Laura? Of las je in de media over verschillende ouders die hun kinderen meenamen op een reis, ter plekke voor prima onderwijs zorgden en ongenadig werden beboet na thuiskomst. Al deze ouders werden door de overheid bestraft. Terwijl ze er óf weinig aan kunnen doen dat er geen school is die de kinderen aanneemt, óf gewoon hebben gezorgd voor uitstekend onderwijs tijdens een leerzame periode in het buitenland. Hier kan ik na een jarenlange juridische procedure om passend onderwijs voor onze zoon te realiseren helaas over mee praten.
Hartkamp stelt dan ook dat de leerplichtwet verworden is tot een strafmiddel tegen ouders die op zoek zijn naar een alternatief en dat is precies hoe ik het ervaren heb. Ook ouders die een nieuwe school willen oprichten maken hier al snel kennis mee. Terwijl het oprichten op zich al geen sinecure is, worden na oprichting veel vernieuwende scholen al snel gesloten wegens inspectierapporten die op fantoomwetten gebaseerd zijn. Alternatieven en vernieuwing worden tegengewerkt of onmogelijk gemaakt waardoor er feitelijk maar weinig diversiteit is in onderwijsland.
De hardnekkige mythes in het onderwijs
Aan de hand van 11 mythes legt Hartkamp uit wat er precies mis is met ons gedwongen onderwijs. Belangrijk hierbij is je te realiseren dat we na vijf generaties het product zijn geworden van het onderwijssysteem. We stellen niet langer fundamentele vragen zoals: Waarom is er onderwijs? Waarom hebben we een jaarklassensysteem, en waarom toetsen we kinderen continu? Waarom is er leerplicht? En hoe komt het er zoveel gepest wordt op school? De mythes die hij in zijn boek weerlegt zullen je vast bekend voorkomen en zijn onder andere; Meer onderwijs is beter, leerplicht voorkomt kinderarbeid, het onderwijs in Nederland is divers, toetsen leidt tot beter onderwijs, kinderen hebben sturing nodig, diploma’s garanderen succes in het leven en kinderen pesten nu eenmaal.
1 kilo onderwijs is niet 1 kilo leren
Stuk voor stuk haalt Hartkamp deze diepgewortelde overtuigingen onderuit met feiten en onderbouwing. Zoals het feit dat leerprestaties juist béter worden bij mínder lesuren en dat een kilo onderwijs vrijwel nooit resulteert in een kilo leren. Ook van de Nederlandse diversiteit in het onderwijs maakt hij gehakt. Pedagogische stromingen als montessori, dalton en jenaplan zijn tegenwoordig steeds moeilijker te onderscheiden van andere scholen, stelt hij.
En wanneer je Nederland vergelijkt met andere landen kun je stellen dat het onderwijs hier meer divers is, maar je kunt ook stellen dat er in bepaalde andere landen wellicht nóg minder diversiteit is. Hij vergelijkt het met de Oost-Duitser die de keuze had uit één type Trabant en daarmee toch beter af was dan de Noord-Koreaan die levenslang te voet naar zijn werk moest. Maar zo stelt hij, meer tinten grijs maakt nog geen regenboog. Wil je echt diversiteit dan zouden ouders de vrijheid moeten hebben om te kunnen bepalen hoe ze hun kinderen opvoeden. Vrije keuze van onderwijs hoort daarbij.
Vrije keuze in onderwijs is noodzakelijk voor de diversiteit
Innovatie is noodzakelijk
Hartkamp spreekt zich ook stevig uit over de desastreuze gevolgen van onze toetsdrift. Hij vraagt zich hardop af hoeveel sturing kinderen eigenlijk nodig hebben en komt met voorbeelden van succesvolle scholen met meer vrijheid. Hij stelt ter discussie of diploma’s eigenlijk wel belangrijk zijn en of ze wel iets zeggen over de kwaliteiten, kennis en vaardigheden van onze kinderen. Want zo vraagt hij zich af, wat voor garanties geeft een diploma gebaseerd op de huidige eisen nog in deze snel veranderende wereld? Wie kan nu voorspellen wat kinderen straks allemaal moeten weten? De beroepen die ik zelf de laatste negen jaar heb uitgevoerd bestonden bijvoorbeeld nog helemaal niet toen ik op school zat. Wetenschappelijke onderbouwing en bijna een eeuw aan praktijkervaring is volgens Hartkamp voor veel mensen nog steeds onvoldoende om te geloven dat het ook anders kan. Maar zonder experimenteren met andere onderwijsvormen is innovatie onmogelijk.
Hartkamp betoogt dat als school het summum van leren is, kinderen er waarschijnlijk graag naartoe zouden gaan en legt uit waarom dit zo is. Hij sluit af met prachtige en inspirerende voorbeelden hoe het anders kan en met het citeren van enkele belangrijke kinderrechten die ook binnen scholen zouden moeten gelden. Dat lijkt mij een goede plek om te beginnen met het vernieuwen van ons onderwijs. ‘Het gedwongen onderwijs voorbij’ is een must read voor alle ouders die meer willen weten over of willen werken aan vernieuwing, vrijheid en variatie in het onderwijs.
Meer lezen
Het gedwongen onderwijs voorbij, P. Hartkamp
Free to learn, P. Gray
Captain Fantastic (film)
