Het was eind jaren tachtig. Ik was acht jaar oud en het gezin waarin ik opgroeide zocht naar een nieuwe balans na de komst van een nieuw zusje, het derde kind in ons gezin. Mijn vader had werk, maar wat hij ermee verdiende was geen vetpot. De auto werd voor veel minder geld verkocht dan mijn ouders hadden gehoopt en voor de ‘nieuwe’ tweedehands auto hadden zij dus veel dieper in hun buidel moeten tasten dan dat zij vooraf hadden ingecalculeerd.
En toen ging ook nog de wasmachine stuk.
Een situatie als deze stond niet op zich. Tot halverwege mijn puberteit heb ik vaak opgevangen dat het geld op en nog een stuk maand over was. Ik werd er telkens weer enorm zenuwachtig van. Ik vond het vreselijk om te zien dat mijn ouders er onder leden, maar tegelijkertijd voelde ik ook boosheid: waarom kochten ze dan ook een andere auto? Waarom moesten we überhaupt een auto hebben? Als kind werd voor mij al snel helder dat ik graag luxe opgaf in ruil voor een stressvrij bestaan. Dat je niet op elk moment kunt kiezen wat je opgeeft, wist ik toen nog niet.
Je kent vast ouders die momenteel hun hypotheek ‘onder water hebben staan’. Dit betekent dat wanneer zij hun huis nu zouden verkopen, er een restschuld over blijft. Wellicht ben je zelf wel zo’n ouder. Voor veel ouders is de crisis merkbaar, vooral als één van beiden zijn of haar baan verliest.
Naar de meeste nadelen van de crisis voor kinderen hoeven we niet lang te zoeken: het welvaartsniveau daalt, met alle gevolgen van dien. Er zijn ook nadelen die minder duidelijk aan de oppervlakte liggen. Zo voelen vaders zich gemiddeld genomen verantwoordelijk voor het gezinsinkomen, zelf als hun inkomen lager is dan dat van hun partner. Het gevolg is dat zij langere werkdagen maken en langer van huis wegblijven, en dus minder tijd voor hun kinderen hebben. Aldus Karen Henwood van de Cardiff University.
Het is algemeen bekend dat armoede niet bevorderlijk is voor opgroeiende kinderen. Tegelijkertijd is een (economische) crisis een leermoment. Of dit kan het in ieder geval zijn. Zonder tegenslag ontwikkelen we ons nauwelijks, leren we maar weinig. De wijze waarop je als ouder de crisis tegemoet treedt en met de gevolgen omgaat, is van doorslaggevend belang in het effect ervan op je kinderen. En een van de effecten kan zijn dat ook zij zich in positief opzicht ontwikkelen.
Zonder tegenslag ontwikkelen we ons nauwelijks
Welke reactie of gedrag van jou als ouder creëert ruimte voor kinderen om zich te ontwikkelen in een crisis? Het antwoord is simpel, maar niet altijd even makkelijk toepasbaar. Authentiek gedrag. Gedrag dat past bij wat er zich van binnen afspeelt aan gedachtes en gevoelens. Dit betekent niet dat je als ouder alle details van je gedachtes en gevoelens met je kind moet delen, maar wel dat je datgene laat zien wat ‘matcht’ met je ervaring. Zo kun je bijvoorbeeld tegen je kind zeggen: ‘ik voel me wat bezorgd, omdat het me tot nu toe niet lukt ander werk te vinden’ of ook alleen maar: ‘ik ben er niet helemaal met mijn aandacht bij vandaag,’ kan al voldoende zijn. Je kind weet dan, dat het iets van jou als ouder is en het niet zijn ‘schuld’ is.
Gebeurtenissen als een financiële terugslag of een dreigend ontslag vormen een belangrijke potentiële stressfactor. Jij bent als volwassene allereerst verantwoordelijk om met de bijbehorende emoties om te gaan. Door je bewust te worden van je eigen emoties, zoals onrust, verdriet, boosheid en teleurstelling, zet je al een belangrijke stap.
Mensen kunnen op twee manieren emoties verwerken: door te praten en te bewegen. Vrouwen kiezen veelal voor de eerste en mannen voor de tweede manier. De meest effectieve manier is een combinatie van beide. Praten hoeft niet per se plaatsvinden in interactie met een ander persoon, ook schrijven, enkel voor jezelf, kan opluchten. 
Door bewustwording en verwerking van je eigen emoties draag je deze niet over op je kinderen en geef je hen ruimte om onbezorgd kind te zijn. Het is alleen onmogelijk om in alle situaties en op alle momenten alert te zijn. Mocht je dan ook vermoeden dat je kind stress heeft ervaren door jouw zorgen, dan is het belangrijk dat je ook hen de gelegenheid biedt om de spanningen die zij hierover ervaren te uiten. Dit uiten wordt een stuk lastiger bij ouders die ‘onecht’ gedrag laten zien. Veel ouders denken ten onrechte dat zij hun kinderen vooral vragen moeten stellen om hen de gelegenheid te geven zich te uiten. Degene die de vragen stelt kan zich echter verschuilen achter de vragen, maar degene die ondervraagd wordt, moet zich openstellen en blootgeven. Het is niet zonder reden dat journalisten het over ‘interviewslachtoffers’ hebben. Het beste is om iets vertellen over jezelf. Iets dat werkelijk van belang is. Kinderen zullen een stilte die erna volgt als vanzelf benutten om ook hun beleving te delen.
Met het uiten alleen is een crisis niet bezworen. Kinderen kunnen deels worden betrokken bij een oplossing. Natuurlijk zijn zij niet in staat om verantwoordelijkheid te dragen voor de inkomsten, en dien jij er voor te zorgen dat ze zich ook niet verantwoordelijk gáán voelen, maar op allerlei andere manieren en afhankelijk van hun leeftijd, kunnen zij wel een bijdrage hebben. Zo kunnen zij bijvoorbeeld samen met hun ouders oplossingen bedenken om de uitgaven te reduceren ‘we zoeken tweedehands cadeaus in plaats van nieuwe’, voor de taakverdeling thuis als er door één van de ouders extra betaald werk moet worden verricht ‘ieder een extra kookbeurt per week’ of het omgaan met de spanningen ‘we gaan twee keer per week een flinke wandeling maken’. Kinderen komen – wanneer zij werkelijk de ruimte krijgen om vrijuit mee te denken – vaak tot oplossingen die minder voor de hand liggend zijn. Soms zijn deze oplossingen direct toepasbaar en een andere keer helpt het je als ouder om op een nieuw idee te komen.
De economische crisis heeft een groot leerpotentieel. Denk hierbij onder andere aan het creatief omgaan met de beschikbare middelen, materiaal herwaarderen, omgaan met tegenslag en emoties, probleemoplossend vermogen versterken en eigen veerkracht en innerlijke mogelijkheden ontdekken. Dit leerpotentieel wordt echter alleen benut als er bewust omgegaan wordt met de situatie.
Mijn ouders hebben geprobeerd om mij en mijn zusjes een zorgeloze en vrije jeugd te bieden. Een nobel maar ook een onhaalbaar streven. Zorgen zijn er, bij iedereen en in elke tijd. Zeker in de jaren tachtig die evenals de huidige tijd gekenmerkt werden door een economische recessie. In de tussenliggende periode ben ik – en jij wellicht ook? – gewend geraakt aan de voorspoed en luxe die de welvaart bood. Tegelijkertijd ben ik niet vergeten wat ik geleerd heb in mijn jeugd. Dat is dat geld alleen een probleem vormt wanneer je meer wilt dan wat mogelijk is.
Bronnen
Gezinsleven: Nieuwe waarden voor een nieuwe tijd | Jesper Juul | ISBN 9789063053925
De schoonheid van het verschil | Martine Delfos | ISBN 9789026522277
Praten met kinderen en jongeren in crisissituaties | Nicolaas Jong e.a. | ISBN 9789020954951
Express.be | Economische crisis heeft zware impact op levensstijl gezin
Anne van Hees is onderwijskundige en begeleidt mensen met ADHD.
