Hoe oud je ook bent, zodra je eenmaal ziet dat een van je ouders narcistisch was, vallen veel dingen op hun plek. Als je zelf een kind krijgt, kan een nieuwe angst de kop opsteken: de vrees dat je op je narcistische vader of moeder lijkt en daarmee op jouw beurt je eigen kind beschadigt. Anke van Delden schrijft over opgroeien met een narcistische ouder, en je weg om zelf een goede ouder te worden.

Iedere ouder draagt sporen met zich mee uit de eigen jeugd. ‘Wacht maar tot je zelf kinderen hebt,’ zullen mensen om je heen, of misschien je eigen ouders wel eens gezegd hebben als je beweerde dat je het héél anders zou gaan doen. Voor een bepaalde, eenzame groep ouders is deze uitspraak een héle pijnlijke. Voor hen ligt er altijd een diepe angst op de loer dat ze zoals hun ouders zullen worden. Het zijn de kinderen van destructief narcistische ouders die zich maar al te vaak die griezelige vraag stellen: hoe zit dat nou met die appel die niet ver van de boom valt?

WAT IS NARCISME?

Misschien is narcisme voor jou wel voornamelijk een term die je half grappend gebruikt om aan te duiden dat iemand zichzelf íets te geweldig vindt. Échte narcisten, mensen met narcisme als persoonlijkheidsstoornis, zijn van een heel ander kaliber en alhoewel ook daarbinnen veel gradaties en categorieën te vinden zijn, gaat het hier over destructief narcistische ouders. Dat klinkt misschien groots en als ‘best wel duidelijk te herkennen’, maar ironisch genoeg opereert deze intens destructieve stoornis soms zó subtiel dat de buitenwereld niets merkt. ‘Niemand uit de omgeving wilde het zien, niemand geloofde mij als ik voorzichtig probeerde duidelijk te maken hoe ik thuis leed’, schreef iemand mij. ‘Het gezin leek immers perfecter dan perfect? Die stressklachten en problemen lagen vast aan mijzelf.’

Beurse plekken onder een gave appelschil

NOOIT GOED GENOEG

Voor een narcistische ouder zijn, even kort gezegd, de kinderen er om hen te dienen en hen een prettig leven te bezorgen. De kinderen zijn nóóit goed genoeg, in welke bochten ze zich ook wringen om hun ouders te behagen en hun liefde te krijgen.

Over narcisme was lang heel weinig te vinden en nog steeds lopen ‘kinderen van’ er vaak min of meer per ongeluk tegenaan doordat ze de problemen in het gezin gaan googelen.

Soms is het zelf krijgen van een relatie of eigen gezin de trigger om uit te zoeken wat er aan de hand is. Anoniem (40+) heeft geen contact meer met haar moeder en ontdekte deze stoornis pas toen ze zelf kinderen kreeg. S. (33 jaar) schrijft: ‘Na vele therapieën te hebben gevolgd voor eigen problematiek, kon een therapeut mij erop (narcisme) wijzen.’

PERFECT APPELTJE

Voor een narcist is het allerbelangrijkste om een perfect plaatje hoog te houden. Als je een appel een paar keer op de grond gooit, ziet hij er van buitenaf meestal nog prima uit. De rood-gele kleuren lachen je toe alsof er niets aan de hand is, maar snijd je hem open, dan blijkt hij onder die schil helemaal gekneusd en bruin te zijn.

Voor een narcist is het heel belangrijk dat het gezin er van buitenaf goed uitziet, maar vanbinnen is het zo verrot dat zelfs de maden gillend wegrennen (nou ja, kruipen). De onderdelen die kapot zijn, projecteren narcisten op hun ‘scapegoat’; het zwarte schaap onder de kinderen, en op anderen: de buren hebben helemaal geen fijn contact met hun kinderen! Nicht Jannie en neef Theo hebben helemaal geen vrienden! Het ‘gouden kind’ krijgt de weerspiegeling van het positieve, maar wordt evenzo goed gemanipuleerd en voorgelogen.

Naar buiten toe moeten de kinderen de best presterende wezens op aarde lijken, maar oh wee als ze iets bereiken wat de ouder zelf niet heeft bereikt, laat staan dat ze bijvoorbeeld hoogbegaafd zouden ‘mogen’ zijn. De kinderen worden klein gehouden. Zó klein dat het niet ondenkbaar is dat met achttien jaar de kleding nog voor hen wordt klaargelegd en dat uit huis gaan het meest onzedelijke voorstel is waar ze mee aan kunnen komen.

EMOTIONELE BESMETTING

Een narcistische ouder ontstaat vaak uit een eigen heftig trauma, bijvoorbeeld van (emotionele) afwezigheid van de eigen ouders. Genetische gevoeligheid speelt hierbij overigens waarschijnlijk ook een rol. De emotionele ontwikkeling van een narcistische ouder is al heel jong gestopt. Ze maken als ouder gebruik van emotionele besmetting, iets dat normaal gesproken baby’s gebruiken om hun verzorgers duidelijk te maken dat er iets moet gebeuren.

Baby’s hebben geen woorden. Dus gaan ze huilen, en stralen onrust uit die dan overslaat op de verzorger die er iets mee doet.

Narcisten besmetten hun kinderen met hun emotie en laten die zich in allerlei bochten wringen om hier iets aan te veranderen. Omdat de ouder zelf niet probeert zijn gevoel te onderzoeken, levert het nooit iets op.

Met een narcistische ouder kun je alleen maar verliezen. Alsof je de hele dag op een voetbalveld heen en weer rent, bal na bal in het doel schopt, maar de score nóóit omhoog ziet lopen. Eigenlijk is het narcisme een overlevingsstrategie van het brein om te compenseren voor een extreem kwetsbaar zelfbeeld en eenzame of depressieve gevoelens. Dit maakt het hele gebeuren extra zuur want een narcist is zelf eigenlijk helemaal kapot. In dit kapot-zijn maken ze hun eigen kinderen ook kapot.

DE KRACHT VAN WOORDEN

Voor de buitenwereld zijn de dagelijkse speldenprikjes-hel van opmerkingen, blikken en gevoelens vaak onzichtbaar, maar de schade bij de betrokken kinderen is wetenschappelijk aanwijsbaar. Waar woorden en blikken altijd beladen met stress en neerbuigend zijn, groeien verbindingen in ons brein scheef aan elkaar. Zelfs een wenkbrauw die omhoog wordt getrokken, kan via onze hersenen onze bloedstroom al vol hormonen steken die ons lichaam negatief beïnvloeden. ‘De kracht van woorden is geen metafoor, het is in onze hersen-verbindingen vastgelegd’, zegt neurowetenschapper Lisa Feldman Barrett. ‘Veel van de brein-delen die taal verwerken, controleren ook de binnenkant van je lichaam, de grote organen en de systemen die je lichaamsbudget op peil houden.’

De vele speldenprikjes maken je op lange termijn ziek. De standaard hoge stress, alleen al van het nooit erkend worden, eet je brein langzaam weg. Om je mentale en lichamelijke gezondheid te redden, lijkt hier maar één oplossing: wegwezen! Toch blijft een kind van een narcist altijd hoop houden dat er iets van liefde of erkenning te halen is. Als kind je ouder vaarwel zeggen is als afreizen naar een buitenaardse planeet. Toch is het na jaren emotionele afstomping vaak toch niet meer zó moeilijk: de daadwerkelijke verwijdering vond al ver voor het echte afscheid plaats.

PLOF! DE APPEL VALT

En dan komen we bij dat moment dat de appel uit de boom valt en zelf een appeltje baart. Een perfect, lief vruchtje met jouw tenen, de volle bos haar van je partner en de koppige vasthoudendheid van je overgrootoma. Als kind van een destructief narcistische ouder is de angst dat je, zonder dat je het zelf doorhebt, net zo bent. Uit het trauma door een narcist groeit voor je het weet immers zo een volgende getraumatiseerde narcist?

Ons brein is geneigd te denken dat wat we al kennen het meest veilige is en kinderen van narcisten binden zich eerder aan mensen die hen bijna evenveel kwaad doen als hun narcistische ouder. Je voelt wel intense frustratie dat je wéér niet gezien wordt, maar bent ergens ook gewoon zo gewend om je klein te maken dat je bijna niet anders kunt.

VERGROOTGLAS

Het is goed om ons te realiseren dat ieder mens als coping-mechanisme bepaalde narcistische trekjes heeft. Dat is misschien irritant, maar niet direct beschadigend.

Natuurlijk legt een ouder met een narcistische ouder zichzelf extra onder het vergrootglas op het gebied van gedrag en ja: misschien kopieer je bepaalde dingen in de hitte van de strijd, maar vertrouw erop dat jouw neuronen slim genoeg zijn om constant met elkaar te communiceren en te leren van je acties.

Jij hebt ontdekt dat je ouder narcistisch is. Jij hebt de ene emotionele deur dichtgedaan en een andere voorzichtig opengezet. Je voelt het als je narcistisch gekopieerd gedrag vertoont: het knarst als zand tussen je tanden.

Je leerde sorry zeggen, je leerde praten over gevoelens, je leerde voelen, je leerde opstaan en je probeert dit telkens opnieuw mogen beginnen dagelijks aan je kind(eren) voor te leven.

NIEUWE WORTELS

Lieve beschadigde appel: jij wílt anders. Anders was je dit artikel niet eens gaan lezen! Soms valt de vrucht héél ver van de boom, ja: transformeert het tijdens de val zelfs op magische wijze in een banaan.

Trek je alle wortels van een appelboompje dat ooit op nare grond begon te groeien eruit en plant je het op andere grond: een fijne partner, misschien je eigen gezin, zelfgekozen familie, een eigen, nieuw begin, dan ontstaan er nieuwe verbindingen. Het zal even duren en je zult eerst misschien niets merken, maar dan, als de wortels ineens één worden met de nieuwe aarde, dan komt er weer groei.

BEWIJS

Wat kan helpen, is om het bewijs te blijven verzamelen van je eigen emotionele groei. Bewust denken aan alles wat er wel is. Denk eens aan de fijne relaties die je wél in je leven hebt. Hou verslagjes bij van de fijne, verbindende momenten in je gezin en lees/luister/kijk het terug als het moeilijk gaat. Denk eens aan hoe ver je al gekomen bent in het vinden van je eigen weg in het leven en het proberen te ervaren wat je zolang hebt gemist. Registreer bewust voor jezelf die momenten van klein geluk en creëer ze ook zelf. Deze tips werden ingestuurd door Anne, 32 jaar, die met naam genoemd mocht worden. Van haar, voor jou: want ze weet hoe het is.

Een bewustzijn kun je veranderen en daarvoor is het belangrijk je te omringen met mensen met een nieuwe mindset. Met nieuwe ideeën. Ik zei al: ons brein is geprogrammeerd om uit schijnveiligheid te kiezen voor dat wat we al kennen, maar alles wat met de stamppotstamper in ons onderbewustzijn is ingeprent, kún je ombuigen. Je kunt nieuwe ingrediënten toevoegen, andere eruit halen.

WAT AANDACHT KRIJGT, GROEIT

‘Ik geef aandacht aan datgene waarvan ik wil dat het groeit en dat is een mindfulness- oefening die ik waarschijnlijk voor de rest van mijn leven ga moeten doen’, schreef iemand mij. En inderdaad: je staat misschien wel de rest van je leven voor een leeuwentaak.

Iedere dag opnieuw jezelf proberen lief te hebben en de liefde die anderen jou geven ontvangen. Niet het kind in jou dat er niks (!) aan kon doen straffen, maar omarmen.

Een ouder is een mens, en een mens kan áltijd leren. Je kunt met jouw gezin honderd procent je eigen pad kiezen, zelfs al zijn er die sporen van hoe je bent opgegroeid. Jij kiest iedere dag welke weg jullie inslaan en je mag ieder uur, iedere minuut zelfs, opnieuw beginnen.

Zet hem op, lieve ouder. Voel maar hoe wij lezers je omarmen, maar omarm vooral jezelf.

Misschien sta je nog in het donker, maar je kijkt naar het licht.

VERDER LEZEN

The toxic parents survival guide | Bryn Collins
De onschuldige gevangene | Ingeborg Bosch
Verslaafd aan liefde | Jan Geurts

Auteur: Anke van Delden
Andere ervaringen deelt Anke op haar eigen blog en Instagram (@ankevandelden)
Beeld: Hanneke Supply