‘Ze moeten de pesters harder aanpakken’. Pesten is een groot probleem en komt op de meeste scholen en BSO’s veelvuldig voor. Liv den Duyn ging voor Kiind Magazine naar een workshop Apemanagement en ik volgde de cursus Vreedzame BSO (afgeleid van Vreedzame school). Aan onderwijsadviseur Gerard Castelijn, werkzaam bij de onderwijsbegeleidingsdienst Noordwest, vroeg ik: is een harde aanpak wel de oplossing?
Waarom wordt er gepest?
Voordat je het pestprobleem kunt oplossen, moet je eerst kijken naar de oorzaak. Waarom gebeurt het? Castelijn: “Volgens psycholoog Bob van der Meer komt pesten voort uit frustratie in een groep.” Denk hierbij aan ratten. Deze leven vredig naast elkaar zolang er voldoende voedsel en ruimte is. Zodra er geen eten is ontstaat er crisis en gaan ze elkaar te lijf. Bij frustratie zoeken kinderen naar een slachtoffer. En deze is snel gevonden in een kind dat veel afwijkt van de groepsnorm. Daarom is het zo belangrijk om als school of BSO te werken aan een positieve groepscultuur. In een positieve groep is ruimte voor iedereen en worden de ‘zwakkeren’ geholpen in plaats van gepest.
Hoe assertief je ook bent, je maakt weinig kans als individu tegenover een groep
Bioloog Patrick van Veen en diermanager Sarah Mutsaers onderzochten pestgedrag bij apen onder de noemer ‘Apemanagement’, in de hoop iets te leren over pestgedrag bij mensen. Zij schreven het boek Pestkop, Apenkop. Hierin staat dat chimpansees onder andere pesten om onzekerheid te vermijden; de aap wil zekerheid over hoe de ander reageert op zijn gedrag. Dit is vergelijkbaar met het uittesten van een nieuw kind of een nieuwe leraar in de groep. Frappant is dat het pestgedrag stopt wanneer de pester consequent angstige reacties ontvangt. Het pestgedrag houdt aan bij agressieve of wisselende reacties. Hoe dit bij mensen zit, is nog niet onderzocht, maar het is in ieder geval in tegenspraak tot de meest gangbare reactie op pesten: weerbaarheidstraining voor, en dus gedragsverandering bij het gepeste kind.
Hoe herken je het?
Castelijn benadrukt hoe belangrijk het is om pesten en plagen goed uit elkaar te houden. “Het is normaal dat er geplaagd wordt. Pesten, zo heeft Van der Meer eens omschreven, is alleen maar tikken krijgen, terwijl er bij plagen sprake is van tik-tak. Je doet wel eens wat, er overkomt je eens wat. Maar pesten is stelselmatig tikken krijgen. Met de kanttekening dat pesten soms heel subtiel gaat, zoals meidenvenijn bij oudere meisjes.”
De onderzoekers bij Apemanagement maken verschil tussen agressie en pesten. Een pester heeft de intentie de ander schade toe te doen, zonder hier zelf beter van te worden. Het werkt hooguit statusverhogend in een beperkte groep. Agressie zorgt voor een nieuw evenwicht. Zoals in Pestkop, Apenkop staat: “Er is onenigheid, dat levert een verstoring van relatie op, er ontstaat agressie en als het evenwicht hersteld is dan is de agressie afgelopen”. Het komt vaak voort uit onenigheid om de sociale status of beperkte middelen. Het verschil tussen agressie en pesten is goed te zien, omdat mensen en apen na agressie verzoeningsgedrag vertonen. Bij pesten blijft dit uit en de spanning wordt niet afgebouwd.
Van alle tijden
We maken ons enorm veel zorgen om het pestgedrag van de laatste tijd. Maar is pesten wel een probleem van nu? Volgens Castelijn is pesten van alle tijden, maar is door de aandacht in de media het beeld ontstaan dat er tegenwoordig meer gepest wordt. “Als ik de verhalen van volwassenen over hun jeugd lees, krijg ik toch de indruk dat pesten vroeger heel vaak voorkwam. En toen was de opvatting dat gepest worden vooral aan jezelf lag. Tegenwoordig weten we dat, hoe assertief je ook bent, je weinig kans maakt als individu tegenover een groep. Als een groep je niet moet, dan begin je daar als individu weinig tegen.”
Iedereen kan gepest worden
Als individu begin je weinig, als groep des te meer. Pesten is een groepsprobleem. Hoe zeer ligt het dan voor de hand om een Sociale Vaardigheidstraining (SoVa) of weerbaarheidstraining op groepen in te zetten? René Veenstra, hoogleraar sociologie aan de Rijksuniversiteit Groningen zegt dat zo’n training zelfs averechts kan werken omdat een pester ook leert hoe hij een effectieve schop kan uitdelen en het pesten soms verergert zodra een slachtoffer van zich afbijt. Wat kun je als ouder dan doen als je kind gepest wordt? Maak hier direct werk van, neem contact op met de leerkracht. En maak je kind duidelijk dat het nooit de schuld van het kind is dat het gepest wordt, aldus Castelijn.
Als het zo is dat iedereen slachtoffer kan worden en pesten voortkomt uit frustratie van een negatieve groep, dan is er wellicht een heel andere insteek nodig. Men roept om een stevigere aanpak van de pester. Maar een pester heeft hulp nodig. Ga na waarom een kind pest. Sommige kinderen worden zelf onderdrukt en reageren zich op een ander af. Vaak gebeurt het uit angst. Een gepest kind dat wisselt van school probeert van rol te wisselen door zelf te gaan pesten. Castelijn: “Het is van belang dat ouders serieus om gaan met het feit dat je kind pester is. Van der Meer heeft beschreven dat kinderen die in hun jeugd pesten later meer kans lopen in aanraking met justitie te komen.”
Geen schuldige
Een flinke escalatie in de groep? De school zet haar pestprotocol in. Maar dit is te laat. Investeer doorlopend in een positief groepsklimaat. Castelijn: “Preventief programma’s en aanpakken inzetten werkt. Met daarbij alertheid voor signalen van pesten. Ouders zien en merken soms meer van pesten tussen de kinderen uit de groep dan leerkrachten. Daarom is het van belang dat zij signalen melden. Er wordt wel vaak geklaagd over het feit dat scholen niets aan pesten doen, maar dat is naar mijn idee niet terecht. Het heeft volgens mij echt te maken met het feit dat leerkrachten er niet veel van zien in de doorgaans overzichtelijke klassensituatie.”
Sommige kinderen worden zelf onderdrukt en reageren zich op een ander af
Er loopt nu een pilot van het Finse programma KiVa op meerdere scholen in Groningen. Deze preventieve anti-pestmethode wordt ingezet in groep 5 en 6, in tien lessen. Deze groep is gekozen omdat kinderen zich rond die tijd bewust worden van welke plek ze in de groep aannemen en het pesten begint. KiVa stelt: “We zoeken geen schuldige, we zoeken een oplossing”. In het programma wordt een steungroep samengesteld uit pesters, meelopers en vrienden van het gepeste kind. Die groep spreekt af hoe ze er voor gaan zorgen dat het gepeste kind zich weer prettig op school voelt. René Veenstra onderzoekt of het programma in Nederland werkt.
Het programma Vreedzame school (of Vreedzame BSO) legt ook de nadruk op de groep als geheel, maar is heel uitgebreid en loopt vanaf de kleuterklas tot groep acht. Het doel is dat de kinderen in de klas elkaar écht leren kennen. Het is zeker niet de bedoeling af en toe een lesje ‘Vreedzaam’ te doen. Het programma zet in op gedeelde verantwoordelijkheid in de groep. De kinderen regelen veel. Ze krijgen mee dat ze er als mens toe doen. Vreedzame School maakt gebruik van het gegeven dat sociale verhoudingen kunnen veranderen na een lange rust, zoals de zomervakantie. Na deze vakantie wordt er extra hard gewerkt aan een positieve groep door middel van veel opdrachten, verbindende spellen en gesprekken. De leraar of begeleider bekijkt welke rollen de kinderen aannemen en leert hierdoor veel over de groep.
Zoals Castelijn zegt: “Het is misschien niet haalbaar, maar het streven moet zijn om pesten helemaal te voorkomen”. Het zoeken naar verbinding in de groep en begrip voor elkaar lijkt hierin de sleutel te zijn.
Lees op Kiind meer over pesten en groepsdruk
Grip op de groep | René van Engelen
Met dank aan Liv den Duyn.
