Je kinderen bij de dood betrekken, en ze meenemen naar een begrafenis. De meningen zijn erover verdeeld. Mijn man Pepijn en ik deden het wel en hebben er alleen maar goede en zelfs mooie herinneringen aan. Het heeft onze zoon geholpen om de dood, die onvermijdelijk bij het leven hoort, een plekje te geven in zijn jonge bestaan. En dat begon al toen hij een baby was.
Oud naast jong
Mijn oma overleed in haar slaap toen onze zoon Seth nog een baby was. We gingen bij haar kijken en namen hem met ons mee. Terwijl ik naast haar stond en hem bij me droeg vertelde ik over alle fijne herinneringen die ik aan haar had, streelde zachtjes haar wang en zei haar gedag. Ook later tijdens de begrafenis namen we hem mee. We willen hem graag betrekken bij alle aspecten van het leven en de dood is nu eenmaal een onderdeel daarvan. Mijn opa werd niet lang daarna steeds zieker en we bezochten hem in het ziekenhuis op zijn sterfbed. Hij lag te slapen en sprak op dat moment nog maar weinig.
Die oude gerimpelde hand in de jonge kleine hand van mijn baby
Toen hij even wakker werd ging ik naast hem zitten en zette Seth op het bed zodat hij hem kon zien. Voorzichtig pakten ze elkaars hand en Seth legde zijn andere handje op mijn opa’s gezicht. Die oude gerimpelde hand in de jonge kleine hand van mijn baby is een beeld wat ik nooit meer zal vergeten. Ook mijn opa kreeg tranen in zijn ogen en sprak over hoe het nu tijd was voor een nieuwe generatie en hoe fijn het was om te zien dat de lijn werd voortgezet. Het was een ontroerend en zeer troostrijk moment. Toen de oma van Pepijn overleed, was Seth inmiddels een dreumes en wederom namen we hem mee en lieten hem zien met welke rituelen we haar eerden. Hij zat op mijn heup tijdens het condoleren, zodat hij alles kon zien en was aanwezig bij de dienst.
Lees ook: 13 kinderboeken over de dood
Het verdriet delen
Een paar jaar later, Seth was inmiddels een peuter, werd de opa van Pepijn ernstig ziek. Samen gingen we langs om voor het laatst afscheid te nemen. Pepijn maakte met zijn vader, opa en Seth een generatiefoto die opa enorm tot steun is geweest. De foto werd opgehangen in het zicht en hij heeft er elke dag naar gekeken. Ook voor Pepijn en Seth is het een belangrijke foto die nog steeds gekoesterd wordt. Seth heeft zijn grootvader ten afscheid een knuffel gegeven, wat net als bij mijn opa een paar jaar daarvoor zo mooi en ontroerend was om te zien. Het raakte iedereen enorm.
Het raakte iedereen
Condoleance
Vlak daarna overleed opa en namen we Seth mee naar de condoleance om afscheid te nemen, zodat hij zijn grootopa voor een laatste keer kon zien. Niet alleen wij stonden met hem bij de kist, andere familieleden ook en zij vertelden een eigen herinnering aan opa en beantwoordden vragen van Seth. Voorzichtig streelde hij zijn grootopa’s wang en zei hem gedag. Begreep Seth op dat moment alles? Nee, natuurlijk niet helemaal. Hij had er wel heel veel vragen over en we legden alles zo goed mogelijk uit. Bij de bibliotheek leenden we kinderboeken over de dood. Hiermee werd het aspect dood wat duidelijker, merkte hij dat iedereen met de dood te maken krijgt en dat het bij het leven hoort. Hij ontdekte dat herinneringen wel voor altijd zijn en dat je verdriet kunt delen met elkaar.
Herinneringen zijn voor altijd
Tijdens de begrafenis mocht ik een stuk voordragen. Seth wilde graag bij me blijven en dus droeg ik het voor met hem op mijn arm. Het ontroerde de aanwezigen om bij het einde van een lang leven het nieuwe leven te kunnen zien. Seth was op dat moment het eerste en enige achterkleinkind. Veel oudere familieleden hadden Seth nog niet eerder gezien en vonden het fijn om de eerste achterkleinzoon te ontmoeten die de familienaam voortzet. De kinderboeken over de dood namen we mee naar de begrafenis en verschillende mensen hebben Seth die dag voorgelezen.
We merkten dat niet alleen Seth dat fijn vond maar ook de mensen die voorlazen. Het bood steun, afleiding, troost en het verbond oud en jong. Seth hebben we betrokken bij alle rituelen rondom de begrafenis, vertelden hem van te voren wat hij kon verwachten en nodigden hem uit mee te doen. Zo strooide hij wat zand op het graf, droeg een roos, condoleerde mensen en werd zelf gecondoleerd. Voor hem allemaal erg belangrijk, ook al was hij nog zo jong.
Betrek kinderen bij de rituelen
Toen Seth vijf jaar was werd de oma van Pepijn ziek. Deze keer maakte Seth het nog bewuster mee. We bezochten haar in het ziekenhuis en hij tekende haar samen met grootopa tijdens een bergwandeling. Want ze zouden elkaar immers vast weer ontmoeten, zo redeneerde hij. De tekening vond grootoma prachtig en zelf geloofde ze ook dat ze grootopa weer zou ontmoeten. Vlak daarna overleed ze. Weer leenden we boeken die we met hem lazen in de aanloop naar de condoleance en begrafenis. Opnieuw lazen mensen hem voor en condoleerden ook hem met het verlies van zijn grootoma. Dit was voor Seth, nu hij het zo bewust meemaakte, heel erg belangrijk. Hij werd gezien, had een rol en plek in de familie, hoorde bij een stam.
We namen een laatste keer afscheid van haar bij de kist. Ook bij het sluiten van de kist was Seth aanwezig. Verschillende aanwezigen draaiden ritueel een knop op de deksel van de kist aan en Seth mocht er ook eentje doen. Hij maakte voor zijn opa (de vader van Pepijn) een tekening en Pepijn maakte er een lichtje van zodat opa een kaarsje kon branden en zijn moeder zo verlicht werd. Hij kreeg er tranen van in zijn ogen en heeft het nog steeds in de kast staan.
De dood had al een plek in zijn leven
Een rol in het geheel
Tijdens de begrafenis droeg Seth bloemen, schepte wat zand op haar graf en werd voorgelezen. Voor hem was het ontzettend belangrijk om een rol te hebben en een taak. Er was ruimte om vragen te stellen, dat waren er inmiddels nog meer geworden nu hij ouder was, en verschillende familieleden namen de tijd en aandacht om ze te beantwoorden. De vragen varieerden van of grootoma nog iets kon voelen, of de laatste ademhaling in of uit was tot of we grootopa’s botten zouden zien nu grootoma bijgezet zou worden. Nog steeds heeft hij het wel eens over het afscheid van zijn grootouders en we praten nog regelmatig samen over de dood, afscheid, verdriet en gemis. We lenen er ook nog steeds boeken over. Van dichtbundels tot boeken over hoe de Oude Egyptenaren hun doden mummificeerden. Het intrigeert hem enorm.
Begeleiding en voorbereiding is ontzettend belangrijk
Dat het begeleiden van kinderen bij een afscheid belangrijk is, beschrijft Mariken Spuij in haar boek Rouw bij kinderen en jongeren. Ook het zien van de overledene helpt kinderen bij het verwerken en accepteren van de dood. Ze schrijft dat kinderen die het te spannend lijkt om de overledene te zien en daarom de confrontatie vermijden daar later soms last van kunnen krijgen. Ze kunnen het gevoel hebben geen afscheid genomen te hebben, twijfelen of iemand echt dood is of zijn bang dat er een vergissing is gemaakt. De dode zien en dat beeld met je meedragen blijkt in de meeste gevallen minder belastend. Spuij stelt dat wanneer het concrete beeld van de dode toch tot problemen leidt dit hanteerbaar gemaakt kan worden door middel van therapie. Het gevoel dat je geen afscheid hebt kunnen nemen is vaak een veel langduriger en ingewikkelder proces. Het wordt daarom aangeraden om kinderen (die dat willen) de gelegenheid te bieden en ze te helpen om afscheid te nemen en de overledene te zien.
Wel is het belangrijk om van te voren uitgebreid uit te leggen wat kinderen kunnen verwachten: hoe ziet de ruimte eruit, wie zijn erbij, hoe gedragen die mensen zich en wat wordt er van hen als kinderen verwacht? Ook belangrijk: Kinderen vragen niet altijd om zaken die ze fijn vinden, schrijft Spuij. Bied het daarom als optie aan. Bijvoorbeeld even alleen zijn met de overledene, wat tegen hem zeggen, een muziekje draaien of een tekening maken. Ook benadrukt Spuij hoe belangrijk het is om kinderen te betrekken bij bepaalde beslissingen en om ze een taak te geven. Hoe belangrijk dat is, hebben wij gezien bij Seth. Zelfs toen hij nog heel klein was.
De dood een plek in het leven bieden
Omdat Seth al op jonge leeftijd begrafenissen heeft bijgewoond weet hij nu wat condoleren is en hoe een begrafenis en de rituelen die daarbij horen in grote lijnen gaan. Hij heeft gezien dat ook volwassenen soms verdrietig zijn en kunnen huilen. En dat vinden we belangrijk want de dood is al verdrietig en indrukwekkend genoeg. Wanneer je er dan als kind of jongere op een dag plotseling mee geconfronteerd wordt is alles nieuw. Je kent de gebruiken niet, weet misschien niet wat je moet zeggen of hoe je je moet gedragen. Je ziet volwassenen huilen, wat je in onze westerse cultuur niet vaak ziet, en dat kan voor kinderen best beangstigend zijn. Dat Seth al van jongs af aan betrokken is geweest bij de dood bleek hem een paar jaar later tot steun te zijn.
Ook grote mensen kunnen verdrietig zijn
Als het dichtbij komt
Totaal onverwacht overleed de vader van een vriendje. Wat natuurlijk veel vragen en zorgen bij hem opriep. Vragen over de dood zelf had hij al eerder gesteld en zo was er ruimte voor de angst ons te verliezen en het besef dat je ouders dood kunnen gaan.
Het maakte deze enorme gebeurtenis enigszins behapbaar. Bij de condoleance en begrafenis wist hij zich een houding geven en schrok minder van alle emoties ondanks dat deze natuurlijk heel erg groot waren. Hij nam uit eigen beweging een zelfgeplukte bloem mee voor op het graf, condoleerde de aanwezigen en probeerde zijn vriendje wat troost te bieden.
De begrafenissen van zijn grootouders werden op heel natuurlijke wijze een eerste kennismaking met de dood en alle rituelen daaromheen. De dood had al een plek in zijn leven en was niet zo onbekend meer. Het was hierdoor minder eng, minder onbekend en daarmee minder beangstigend. En dat is belangrijk, want op een dag zullen ook mensen die nog dichter bij hem staan sterven. Onze ouders en uiteindelijk wijzelf. De dood is niet iets waar je graag over nadenkt, maar het is te wezenlijk om niet te delen met kinderen.
