Hoe meer en hoe langer ik erover nadenk, hoe stommer ik ons schoolsysteem vind. Hebben we school überhaupt wel nodig? Leren doe je toch door te leven?
Op sommige plekken in de wereld gaan kinderen niet naar school. Dat vinden wij soms zielig. Dan worden er projecten opgezet om die prachtige universele rechten van de mens uit te voeren. Een daarvan is het recht op onderwijs. Gelukkig maar, want kinderen horen niet uitgebuit te worden om in fabrieken te werken, of erger… Daar zijn we het allemaal over eens.
Jager-verzamelaars
Maar er zijn ook plekken op de wereld waar kinderen niet naar school gaan, en prima functioneren. Laatst las ik in het boek Free to Learn [1] hoe ontwikkelingspsycholoog Peter Gray uitgebreid verslag doet van de laatste paar groepen jager-verzamelaars op exotische continenten. De kinderen daar kunnen de hele dag spelen. Ze zijn vrij om te gaan en staan waar ze maar willen. Er worden geen grenzen gesteld aan waar, met wie of waarmee ze spelen. Ze worden nooit bestraft of beloond, maar zijn wel altijd welkom om mee te kijken hoe de volwassenen werken. Deze kinderen leren automatisch alles wat ze moeten leren.
Ik voel een soort heimwee
Ik heb een heel idyllisch beeld van deze jager-verzamelaars. Zingende vrouwen met kinderen in de draagdoek of aan hun lange tepels, al maniok stampend rond het vuur. In het boek lees ik over samen lachen, dansen en muziek maken. Over coöperatieve spellen. Ruimte voor creativiteit. En geen strijd en competitie, omdat iemands waarde niet wordt gemeten aan de hand van zijn prestatie of bezit. Gehechtheid aan spullen (en de bijbehorende macht) is ze sowieso vreemd. Voor nomaden is materie immers een last (voor ons in zekere zin ook trouwens, maar dat is een ander verhaal).
Gestreste kinderen
Hoe meer ik me erin verdiep, hoe dieper ik geraakt wordt. Ik voel een soort van, hoe zal ik het zeggen, heimwee. Is dat niet waar wij mensen voor gemaakt zijn? En dan heb ik het nog niet eens over het samen leven met de natuur.
Terug naar het onderwijs. Als je het onderwijs van de jager-verzamelaars vergelijkt met dat van ons, komen we er niet fraai vanaf. Want, aldus Gray, ons schoolsysteem ‘produceert’ gestreste kinderen, die vooral geleerd wordt om vragen te beantwoorden die ze zelf niet stellen, geen verantwoordelijkheid nemen voor hun eigen leerproces, en uiteindelijk allemaal ongeveer hetzelfde weten en kunnen. Daarbij werkt onderwijs competitie in de hand, vals spelen en pesten. Alles voor hoge cijfers. Oh ja, en het is in strijd met de vrijheid, want er is geen plek zo onvrij als de school. Zelfs de leukste school van het land is zoiets als een vrolijke gevangenis dankzij het verplichte karakter (je krijgt straf als je er niet naartoe gaat). Niet de beste basis om goed te kunnen leren.
De leukste school is als een vrolijke gevangenis
Unschooling
De jager-verzamelaars groeien op tot gelukkige (vraag maar aan Jean Liedloff [2] van het boek Op zoek naar het verloren geluk, die de Venezuelaanse Yekuana stam bestudeerde, alhoewel die al niet meer honderd procent van jagen en verzamelen leefde), gezonde, creatieve volwassenen, die de kunst van het leven tot in de puntjes beheersen. En ja, ook jagen-verzamelen schijnt superdepuper ingewikkeld te zijn.
In de film Being and becoming [3] over het concept unschooling (thuisonderwijs zonder plan), onderzoekt de maker wat er gebeurt als je kinderen zelf laat kiezen wat ze willen leren. En wat blijkt? Het leven is leerzaam genoeg. Als je opgroeit tussen de sinaasappels/vissen/vuilnisbelten, zul je automatisch alles leren over sinaasappels/vissen/vuilnis dat je nodig hebt. Als je opgroeit in een wereld vol geschreven letters, leer je automatisch lezen. Daar hoeven ouders niets voor te doen, behalve hun kinderen te vertrouwen. Die zijn intrinsiek gemotiveerd om te leren. Dat zit in de aard van het beestje. In de film zien we kinderen die opgroeien tot succesvolle componisten, technici of in ieder geval fijne mensen. Ja, ze zijn ook sociaal. Omdat ze vaak een kloppend zelfbeeld hebben en zelf hun vrienden (jong en oud) hebben kunnen kiezen.
Sinus of cosinus
Iedereen weet dat een (eigen) ervaring leerzamer is dan (andermans) instructie. Erger nog, aldus opvoeddeskundige Steven Pont [4]: ‘elke instructie vermoordt een ervaring’. Als je weet hoe de film afloopt, hoef je hem niet meer te kijken. Als je al weet wat de uitkomst ergens van zal zijn, hoef je het niet meer uit te proberen. En als je moeder voorspelt dat je zult vallen, ga je inderdaad liever niet dat hoge klimrek beklimmen. Toch? Zeg maar ‘dag’ tegen ontdekken. Zeg maar ‘dag’ tegen de wetenschap. En zeg maar ‘dag’ tegen plezier. Als instructie de killer van de ervaring is, dan moet school wel de láátste plaats zijn om te leren.
Het beste leer je door te doen. Wat heb je aan een sinus of cosinus als je er het nut niet van inziet (behalve een goed rapport)? En waarom moet je het proces van zaaien en oogsten op rijm kunnen opdreunen als je zelf nooit een courgette plukt? Is praktijkgericht onderwijs het antwoord? Misschien wel. Is democratisch onderwijs het antwoord? Misschien wel. Is leren van het leven het antwoord? Ik zou zeggen: zeker weten. Maar zo lang de meeste kinderen naar school gaan, en de meeste mensen voor een baas werken, leven we nog niet in een samenleving waarin het vanzelfsprekend of gemakkelijk is om van elkaar en de wereld te leren.
Lees ook dit artikel over democratisch onderwijs
Eigen parochie
Maar toch. Als je je kinderen naar school doet, denk dan na over je motivatie. Wat is je doel? Kinderarbeid vermijden (de reden waarom school ooit in het leven is geroepen) zal het in elk geval niet zijn. Waarschijnlijker is het omdat school de norm is. Iedereen gaat nu eenmaal naar school. Omdat je niet anders dan anderen wil zijn. Omdat het verplicht is door de overheid. Of omdat je zelf de tijd en energie niet hebt of denkt te hebben om je kinderen te faciliteren bij het zelf leren.
Ik preek niet voor eigen parochie. Mijn kinderen gaan naar school. Vooral bij de oudste van zeven, twijfel ik of het de beste keuze is. Elke keer als ik dit soort artikelen schrijf, of bovenstaande boeken lees of films kijk, is daar weer dat gevoel van heimwee. Wie weet of ik er ooit gehoor aan durf te geven. Zo ja, dan ben jij de eerste die het hoort.
Lees verder
[1] Peter Gray | Free to learn
[2] Jean Liedloff | Op zoek naar het verloren geluk
[3] Clara Bellar | Being and becoming
[4] Steven Pont | Mensenkinderen!
Beeld: Lotte Dirks
